نیمه پنهان ماه؛ زنان مشروطه و مبارزه با قرارداد های استعماری! - مجله سیاران

به گزارش گروه فرهنگی خبرنگاران، وقتی عنوان مستند به گوش مان می خورد، همراه همیشگیِ آن حقیقت و دانش است. بی تردید همگان از مشاهده یک مستند جذاب لذت خواهند برد، فراوری آثار مستند نوع دیگری از ارائه اطلاعات و اسناد کمتر بیان شده ای را بصورت هنری برای مخاطبان عرضه می دارد. این ژانر هواداران خاص خود را دارد، چرا که عده ای برای رسیدن به حقایق و افشای پشت پرده فسادهای گوناگونِ موجود در دنیا پیرامون خود به تماشای آن می پردازند. فراوری آثار مستند دارای قدرت شوکه نماینده و غافل گیری برای مردم را دارد چرا که از بی عدالتی ها، افشای فسادهای مالی و ... پرده برداشته و جامعه را در جهت مبارزه با نابرابری و همچنین بیداری افکار عمومی سوق می دهد.

روزهای تعطیلات عید 1399، فرصت مناسبی است که در کنار خانواده بنشینیم و به آثار جدیدی از فیلم-مستندهای داخلی و خارجی که در سال گذشته منتشر شد، مشاهده کنیم. در این ایام قصد داریم که هر روز به معرفی یک مستند بپردازیم. در گزارش هشتم به معرفی مستند خفه خون؛ فساد ساختاری در سازمان خصوصی سازی! +تیزر پرداختیم.

مستند نیمه پنهان ماه مستندی در باب نقش زنان در انقلاب مشروطیت است که آزاده بی زار گیتی تهیه نمایندگی و پژوهش آن را انجام داده است.

آزاده بی آزار گیتی کارگردان اثر معتقد است، مراحل گردآوری اطلاعات در این زمینه کار بسیار دشواری بوده؛ چرا که این امر با توجه به تکراری نبودن موضوع مستند بدیهی است و وجود همین محدودیت در طول مستند احساس می گردد.

پانزده دقیقه اول مستند حکم یک مقدمه را دارد. مقدمه ای که با چند فکت به جا و درست بیننده را به تماشای ادامه مستند وا می دارد. صحنه هایی از تصاویر زنان در دوران قاجار به همراه صدای آوازخوانی دسته جمعی آنان در پای دارهای قالی یک فضای زنانه را در شروع کار پیش روی بیننده می گذارد.

پس از آن، مستند با ریتمی مناسب وارد فضایی پژوهش گونه می گردد، فضایی که بر پایه منابع کتبی و بصری بسیاریست که در تیتراژ خاتمهی از آن ها نام برده می گردد و وجود این مقدار از منبع در جلب اعتماد مخاطب نسبت به صحیح و مستند بودن پژوهش ها یاری می نماید.

فیلم ابتدا با اشاره به مسئله قرارداد رژی که طی آن امتیاز انحصار توتون و تنباکو به یک فرد انگلیسی به نام تالبوت اهدا شد به نقش زنان در لغو این قرار داد می پردازد.

اولین اعتراضات در این زمینه با پرچم داری زنان شروع می گردد که این حرکت اولین تجمع و حضور جدی زنان در مسائل اجتماعی و سیاسی کشور بوده است.

زنانی که در محله سنگلج تهران علیه ناصرالدین شاه و تصمیم او دست به اعتراض می زنند و در پی آن مردان به آن ها می پیوندند.

پژوهشگر اثر در این قسمت از کار، علاوه بر اشاره به حضور عموم زنان، به نقش پررنگ انیس الدوله سوگلی دربار ناصرالدین شاه و تحریک و شوراندن زنان حرم علیه تصمیم شاه می پردازد و با خوانش بندهایی از کتاب های مرجع پژوهش هایش به جذابیت های تاریخی اثر می افزاید.

اطلاعاتی که در این بخش از اثر به بیننده داده می گردد یادآور کوتاهی کتاب های تاریخ مدارس است که تنها با اشاره ای گذرا به شکاندن قلیان ها توسط زنان حرم از بیان نقش پررنگ نسوان در این امر چشم پوشی می نمایند.

در ادامه همین بخش، پژوهشگر با ذکر کوشش های زنان در شهرهای تبریز و رشت، به معرفی زنی از خطه تبریز به نام زینب پاشا می پردازد و نقش او را در روشنگری زنان علیه استبداد ناصرالدین شاه و به طور ویژه قرارداد توتون و تنباکو توضیح می دهد.

جنبش و حرکتی که منجر به لغو قرارداد رژی از سوی ناصر الدین شاه می گردد سرشروع فعالیت های اجتماعی و سیاسی زنان در تاریخ معاصر است. بارقه هایی که مردان را نیز با خود همراه می نماید تا آتش مشروطه خواهی را برافروزند.

در ادامه مستند، پژوهشگر نقش زنان در جریان احتکار گندم و افزایش قیمت نان در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه را برای بیننده تشریح می نماید.

او از این جریان به عنوان دومین تجربه سیاسی زنان در دوره قاجار نام می برد که در پی آن زنان به نشانه اعتراض به سوی حرم عبدالعظیم حسنی راهپیمایی کردند و همچنین هزاران زن مقابل کالسکه ناصرالدین شاه تجمع نموده و مطالبات خود را در زمینه گران شدن نان و احتکار گندم ابراز کردند.

این امر نیز به تهران ختم نشد و گروه زیادی از زنان شیراز در پی تلگرافی به شاه خواهان رسیدگی به این مسئله شدند.

در ادامه این شرایط پس از ترور ناصرالدین شاه توسط میرزا رضای کرمانی و دستگیری زمام امور توسط مظفرالدین شاه با ارزان نشدن قیمت نان و خاتمه نیافتن ماجرای احتکار گندم اعتراضات زنان ادامه می یابد و به همین دلیل، مستند به معرفی و تشریح حرکت دیگری از زینب پاشا که کشف انبار احتکار گندم توسط وی و بسیاری از زنان دیگر تبریز است می پردازد. جریانی که منجر به حمله زنان به خانه نظام العلما به رهبری زینب پاشا شده و در نهایت به محاصره انبارهای گندم محتکران و تقسیم گندم میان نیازمندان می گردد.

پژوهش های انجام شده از سوی سازنده فیلم این جنبش های پراکنده از سوی زنان در کنار چندین عمل دیگر از جمله فروش دختران قوچانی، فلک شدن تجار هندی و توهین یک بلژیکی به روحانیت را زمینه ساز جنبش مشروطه می داند.

مستند در ادامه با بیان کوشش ها و رشادت های زنان در ماجرای مشروطیت و مبارزات مسلحانه آنان پا به پای مردان در ماجرای استبداد صغیر، با نام بردن از زنانی که تا به امروز در جایی از کتب درسی و رسانه ها نامی از آنان برده نشده به غبارروبی از چهره زن در تاریخ مشروطه یاری می نماید.

او با یاد کردن از مریم بختیاری معروف به بی بی مریم و بیان نام زنانی که تنها یک نام کمرنگ، بدون هیچ عکس و تصویری از ایشان به جای مانده است ورق های گم شده ای از تاریخ را بازسازی می نماید.

پژوهشگر سعی دارد از وجوه صرفا مردانه تاریخ بکاهد و نشان دهد که ابعاد مهنی از فعالیت های زنان در طول تاریخ مهجور مانده است.

ما در سراسر مستند با فیلم ها و عکس های جذابی از دوران قاجار رو به رو می شویم که با وجود گسترش عکس های دوران قاجار در سال های اخیر در فضای مجازی، بکر و نو به نظر می رسند و این دسترسی پژوهشگر به آرشیو متنوعی از عکس های آن دوره امتیاز مثبتی برای فیلم محسوب می گردد که همانگونه که پژوهشگر در ابتدا اشاره می نماید پیداست که به آسانی به دست نیامده اند.

با تمام این اوصاف و نقاط قوتی که متوجه اثر است، فیلم از نقاط ضعفی رنج می برد.

عدم وجود مصاحبه می تواند به عنوان یکی از کاستی های فیلم مورد توجه باشد. اگر چه در طول مستند ما شاهد عکس های سیاه و سفید جذابی هستیم اما وجود یک تحلیل گر مسائل تاریخی در حوزه زنان، می توانست به بار پژوهشی اثر یاری کند.

نکته دیگر اینکه مستند گاهی از موضوع خود که نقش زنان در مشروطیت و بعد از آن است دور می گردد و برخلاف راستا فیلم، زنان به حاشیه رفته و مستند در سایه مردان قرار می گیرد که این امر با توجه به کمبود منابع و آرشیو در این حوزه ضعفی قابل اغماض به نظر می رسد.

گویندگی اثر را خود پژوهشگر به عهده دارد که به زعم بعضی از منتقدین بهتر آن بود که این کار به فردی حرفه ای محول می شد اما برخلاف عقیده این دسته از منتقدین آزاده بی زار گیتی با انجام این کار توانسته به خوبی احساسات خود را به مخاطب منتقل کند. همچنین انتخاب زبان محاوره برای این کار به گزار از جو بی روح و خشک فضای تاریخی به فضایی صمیمی یاری نموده است.

تماشای این اثر امکان مقایسه زنان در سال های مختلف دوره معاصر را به جهت انفعال و کنش اجتماعی در نزد مخاطبان فراهم می نماید.

منبع: خبرنامه دانشجویان ایران