مدارا یک تکلیف اخلاقی در اسلام است - مجله سیاران

به گزارش خبرنگاران از مهر، تلاش برای داشتن یک زندگی دور از تنش و پرخاش و مسائل رفتاری، موجب آسایش روح و سلامت خانواده است. همه افراد، در خصلت های اخلاقی و شیوه رفتار، یکسان نیستند. این تفاوت در بعضی موارد بروز می کند و مایه اختلاف می شود، اختلافی که البته قابل اجتناب است، آن هم با شیوه مدارا و سازگاری در اخلاق و برخورد.

بعضی ها با دیگران، چه در محیط خانه و محل کار، یا در محله و منطقه سکونت، ناسازگارند. ناسازگاری با دیگران، نشانه نوعی غرور و خودخواهی و خود برتربینی نسبت به مردم است و نتیجه آن هم تنها ماندن و انزواست. از سوی دیگر، بی طاقتی در مقابل حالات و رفتار سخت و ناهنجار دیگران نیز، ریشه در کم ظرفیتی دارد و به تشدید این تعارض و ناسازگاری می انجامد. اگر در دستورهای دینی ما به حسن خلق، تأکید شده است، یکی از مصداق های شاخص آن مدارا است. با دوستان مروّت، با دشمنان مدارا آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است: مدارا یک تکلیف اخلاقی در اسلام است. از رسول خدا (ص) روایت است: اَمَرنی ربّی بِمداراة النّاسِ کما اَمَرنی باداءِ الفرائض؛ همان گونه که پروردگارم مرا به انجام واجبات فرمان داده است، به مدارا با مردم دستور داده است. در حدیث دیگری چنین آمده است که جبرئیل، به محضر رسول خدا (ص) آمد و از سوی خدا چنین پیام آورد که: ای محمد! پروردگارت سلام می رساند و به تو می گوید: با بندگان من مدارا کن.

نیز در حدیث است از پیامبر اکرم (ص) که فرمود: مُداراة الناسِ نصفُ الایمان و الرِفقُ بِهِم نصف العیش؛ نیمی از ایمان، مدارای با مردم است و نیمی از زندگی، رفق و ملاطفت با آنان است. حتی خارج از قلمرو دین و آئین هم، آنان که خواستار یک زندگی دلنشین و پسندیده باشند، در سایه همزیستی مسالمت آمیز و رفق و نرمش با دیگران و رفتار شایسته، بهتر به این خواسته می رسند، تا در سایه خشونت و برخورد ناسازگارانه و بهانه جویانه و عیب گیرانه و خودپسندانه! سعه صدر و ظرفیت برای تحمل دیگران، لازمه دست یافتن به یک زندگی خوب است. در مواردی که اختلاف سلیقه و دیدگاه، یا تفاوت در مشی و رفتار و روش وجود دارد، باز هم با وسعت نظر و مدارا می توان مانع بروز مسائل شد.

مدارا، یا تولّی و تبرّی

معین مرزهای دقیق در مباحث اخلاقی و مسائل فرهنگی، مهم است. ما به همان اندازه که به مدارا و حسن خلق و حلم و معاشرت شایسته مأموریم، به تولی و تبری و مرزبندی مکتبی در دوستی ها و دشمنی ها و صف آرایی در برابر دشمن و مقاومت بر سر مواضع و بی تفاوت نبودن در مقابل بدی ها و بَدان موظف هستیم. و این دو مسأله از هم جداست و هر کدام جای خاص خود را دارد.

درست است که در مسائل اعتقادی نباید کوتاه آمد و ارزش ها را نباید فروخت و با دشمنان فکری و مرامی و سیاسی نباید کنار آمد، اما معاشرت با مردم موضوع دیگری است. حتی در ارتباط با دشمن هم بحث مدارا تأکید شده است، چرا که گاهی سبب جذب آنان می شود، بی آنکه از مبانی و اصول خویش، دست برداریم.

حضرت امیر (ع) می فرماید: خالِطُوا الناسَ مُخالَطَةً اِنْ مِتُّم مَعَها بَکوْا علیکم وَ اِنْ عِشْتُم حَنّوا اِلیکم؛ با مردم آن گونه مخالطت و معاشرت داشته باشید که اگر مردید، با رفتاری که داشته اید، بر شما گریه کنند و اگر زیستید، بر شما دلسوزی و شفقت کنند. این همان مفهومی است که در شعر عرفی آمده است: مسلمانت به زمزم شوید و هندو بسوزاند چنان با نیک و بد خو کن، که بعد از مردنت عرفی

و این، نه به معنای بی تفاوتی در مقابل حق و باطل و صلاح و فساد، یا زیر پا نهادن ارزش های مکتبی و نادیده دریافت اصول و مبانی است، بلکه سلوک شایسته و حسن خلق و اخلاق نیک و جاذبه رفتاری است، که حتی بیگانه را هم جذب می کند.

از امام صادق (ع) در تفسیر آیه و قولوا للناس حُسنا (با مردم نیکو سخن بگویید) نقل شده که فرمود: یعنی با همه مردم، چه مؤمن چه مخالف (خودی و بیگانه). اما رفتار با مؤمنان، همراه با چهره گشاده باشد و اما با مخالفان، گفتاری مداراتی باشد، تا آنان را هم به ایمان (و خط فکری) خویش جذب کنید، چرا که خیلی با کمترین از اینها می توان شر آنان را از خود و از برادران ایمانی باز داشت.

مدارا با دشمن

مدارا، سلاح پیامبران در جامعه پر از دشمن و مخالف بود و بدین وسیله، هم مخالفان را جذب می کردند، هم با این شیوه، به پیروان باایمان، در مقابل دشمنی ها و کینه توزیهای عنودان و دشمنان سرسخت، مصونیت می بخشیدند.امام سجاد از حضرت رسول (ص) روایت کرده که فرمود: خدای متعال، از این رو پیامبران را بر مردم دیگر برتری و فضیلت بخشید، که با دشمنان دین خدا بیشترین مدارا را می کردند و به خاطر خدا و حفظ جان پیروان خویش، بهترین تقیه را به کار می بستند.

روشن است که این در دوران خاصی بوده که پیامبران (و حتی رسول اکرم) از نظر نیرو و نفرات و شرایط، دوران سخت و عسرت و کمی یاران را می گذراندند. آنگاه که فداکاران راه خدا افزون شدند، دشمنی های کفار و منافقان را با شدت عمل جواب دادند و به فرمان جهاد و برخورد قاطع عمل کردند، نه سازشکارانه و مداهنه جویانه، که البته آن هم به اقتضای شرایط و موقعیت بود. در برخوردهای اجتماعی با مردم که قلمروی جدا از برخورد با دشمنان داخلی و خارجی دارد مدارا و نشان دادن ملاطفت و روحیه سازگاری، کار انسان را هم بیشتر پیش می برد و دل ها را هم بیشتر جلب و جذب می کند. بویژه در مواجهه با کسانی که به هر حال، مثل استخوان لای زخم و مانند یک جراحت اند که ناچار باید به نحوی آنان را تحمل کرد. به این تحمل از روی ناچاری امام علی (ع) اشاره فرموده و آن را نوعی حکمت به شمار آورده است. می فرماید: لیس الحکیم من لم یدار من لا یجد بدّا من مداراته؛ کسی که مدارا نکند، با شخصی که چاره و گریزی از مدارا کردن با او ندارد، حکیم و فرزانه نیست. راستی! … با یک جراحت و زخم، چه می توان کرد، جز ساختن و مدارا و تحمل، تا خوب شود؟ گاهی بعضی ها مثل همان زخمند باید با آنان ساخت و جز نشان دادن صبوری و سازگاری هیچ راهی نیست. ناسازگاری با دیگران، نشانه نوعی غرور و خودخواهی و خود برتری بینی نسبت به مردم است و نتیجه آن هم تنها ماندن و انزواست. سعه صدر و ظرفیت برای تحمل دیگران، لازمه دست یافتن به یک زندگی خوب است. در مواردی که اختلاف سلیقه و دیدگاه، یا تفاوت در مشی و رفتار و روش وجود دارد، باز هم با وسعت نظر و مدارا می توان مانع بروز مسائل شد. حکمت بودن مدارا با مردم را در سخن دیگری، حضرت علی (ع) چنین بیان فرموده است: رأس الحکمة مداراة الناس. نشان دادن سازگاری و خوشرفتاری، حتی کینه ها را هم میزداید و به جای آن دوستی و علاقه می آورد. باز هم از حضرت امیر (ع) بشنویم که می فرماید: دارِ النّاسَ تَسْتمتِعْ بِاخِائهِمْ وَ اَلْقَهُم بِالبِشْرِ تَمُتْ اَضْغانُهُم. با مردم مدار کن، تا از برادری آنان بهره مند شوی و با آنان با روی گشاده ملاقات کن، تا کینه هایشان را بیرون رانی.

تحمّلِ ناسازگاری

در یک زندگی جمعی، آیا چاره ای جز حسن سلوک و مدارا وجود دارد؟ گذشت، یکی دیگر از جلوه های مدارا است. اگر بنا باشد در مقابل هر مسأله انسان حساسیت و سرسختی نشان دهد و هر حرف را به دل بگیرد و از هیچ چیز نگذرد، پدید آمدن ناهنجاری در زندگی جمعی، حتمی است. تحمل کردن ناسازگاری دیگران، پدید آورنده سازگاری است. اگر بدی را با بدی و تندی را با تندی جواب دهیم، مسائل بالا می گیرد. گاهی باید چشم را بست و بعضی رفتارهای آزاردهنده و ناراحت کننده دیگران را نادیده گرفت، یا درگذشت و بخشود، تا ریشه بحران در روابط بخشکد.

در تفسیر آیه یدرؤنَ بالحَسَنةِ السیئةَ (بدی را با نیکی رفع می کنند) آمده است که به وسیله حلم، جهل و نابخردی جاهل را دفع می کنند و به وسیله مدارا با مردم، اذیت و آزار آنان را از خودشان دور می سازند.

بالاتر از این چشم پوشی، آن است که بدرفتاری های دیگران را با خوشرفتاری مقابله کنیم، نه مقابله به مثل، بلکه مقابله به بهتر و برتر. این اوج کرامت نفس و اخلاق والا و پیامبرانه است که می سزد در امت پیامبر (ص) تجّلی یابد.

در اخلاق خانواده، بروز این نمونه مکارم اخلاقی به آن است که هر یک از زن یا شوهر، ضعف ها و بداخلاقی هایی در طرف مقابل دید، تصمیم بر مقابله به مثل و شاخ به شاخ شدن نگیرد، بلکه بنا را بر سازگاری و تحمل بگذارد، آن هم به حساب خدا و برای رضای او تحمل کند، تا به دو نتیجه خوب برسد: یکی بهبود شرایط داخلی خانه، دیگری رسیدن به اجر و پاداش الهی.

امام صادق (ع) فرمود: ثلاثٌ مِن مکارم الدنیا والاخرةِ: تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمک و تَصِلُ مَنْ قَطَعَک وَ تَحْلُمْ اَذا جُهِلَ علیک؛ سه خصلت، از بزرگواری های دنیا و آخرت است: یکی آنکه از کسی که بر تو ستم کرده، درگذری، دیگر: با کسی که از تو بریده است، پیوند برقرار کن. سوم: اگر با تو به جهالت رفتار شد، حلم و خویشتن داری نشان دهی.

حلم و بردباری در برابر جهالت، عفو و گذشت در مقابل ستم و جفا، صله رحم با خویشاوندانی که قطع رابطه کرده اند، ادب و متانت و احترام در مقابل آنکه بی ادبی کرده است، خوبی و احسان در برابر بدی ها و بدرفتاری های دیگران، همه و همه از نشانه های سازگاری و کرامت نفس و روح بلند است. در مسائل تربیتی نیز، تحمل فرزندانِ سخت و ساختن با ناهنجاریهای رفتاری آنان و به هنجار آوردن آن، هم سخت است، هم گامی مهم در ساختن انسان های بالنده و مستعد. از این رو، معلم و مربی، همچنین پدر و مادر برای تربیت شایسته فرزندان، نیازمندِ سازگاری اند، نیز تحمل در برابر ناسازگاری های شاگردان و فرزندان.