زرتشتی دوزی ؛ هنر سوزن دوزی ایرانیان باستان - مجله سیاران

زرتشتی دوزی با نخ های رنگی بسیار ظریف ابریشمی روی پارچه های ریزبافت نقش می شده است که از ظریف ترین انواع سوزن دوزی است. اغلب دوخت های آن به مقدار ای ظریف و کوچک هستند که فقط با ذره بین می توان آن ها را از هم تفکیک کرد که این از ویژگی های شاخص این هنر محسوب می گردد. در این روش دوخت دوزندگان برای بستر کار از پارچه های ریز بافت استفاده می نمایند و نقوش متنوعی برای سوزن دوزی به کار می برند. اکنون این هنر نزد زرتشتیان یزد و تهران تا حدودی رواج دارد. پوشاک آنان از پارچه هایی به رنگ های گوناگون تشکیل شده است. رنگ های مورد استفاده در گبردوزی، رنگ های روشن و زنده مانند سرخ، سفید و سبز بوده است.

نخ مورد استفاده در زرتشتی دوزی ابریشم تابیده طبیعی است. از این نخ هم برای سوزن دوزی طرح ها روی نوارهای تیر و هم برای شیرازه دوزی بین تیر و سیخ ها (بخشی از لباس زنان زرتشتی) استفاده می کردند. پس از ظرافت که یکی از مشخصه های شاخص هنر زرتشتی دوزی است، نقوش به کار رفته را می توان یکی دیگر از مشخصه های آن دانست.

نقوش متنوعی در زرتشتی دوزی به کار می رود که عبارت اند از نقوش گیاهی (درخت زندگی، درخت سرو، سرو خمیده، گل میخک)، نقوش حیوانی (طاووس، خروس، مرغ، هدهد و ماهی) یا نقوش هندسی مانند مربع و دایره. این نقوش به صورت بسیار ریز روی پارچه دوخته می گردد، به طوری که کوک های آن به سختی دیده می گردد .

از جمله دیگر دوخت های به کار رفته در زرتشتی دوزی شامل شیلونه، نقطه دوزی، تنبل دوزی، کوک دوزی، یراق دوزی و ساتن دوزی است. برای تزئین درزها و زیبایی کار از شیرازه دوزی استفاده می گردد که برای شیرازه دوزی از دوخت هایی مانند ساقه دوزی، توپردوزی، زنجیره و دندان موشی استفاده می گردد

از آثار باستان شناسی و نقوش طاق بستان در می یابیم که در زمان ساسانیان، زرتشتیان به بافت های ظریف علاقه فراوان داشته و بر فن بافندگی اقوام دیگر، از اروپا تا چین و ژاپن، اثر گذاشته و مردم عادی نیز این علاقه به پارچه های ریزبافت را پایدار نگه داشته و مهارت در سوزن دوزی را ارج می نهادند، به طوری که مهارت دختران در سوزن دوزی بخشی از جهیزیه ایشان به شمار می رفت. زرتشتیان این نگاره ها را روی لباس نوعروسان می دوختند تا باورهایی مانند باروری، حاصلخیزی، زندگی جاوید و… را به نمایش بگذارند.

در گذشته، اندکی پس از زاده شدن دختر ، خانواده و به ویژه مادر او به فکر آماده کردن جامه و جهاز عروسی او بودند و کار نخ ریسی و بافتن پارچه و دوختن جامه را شروع می کردند و سپس گل دوزی روی آن را انجام می دادند. سال ها زمان می برد تا گل دوزی لباس عروس به خاتمه برسد، بدین ترتیب سوزن دوزی زرتشتی را می توان در جهیزیه های عروس یا لباس جشن یا لباس زنان و مردان زرتشتی جستجو کرد.

سوزن دوزی در پوشاک زرتشتیان

سوزن دوزی در قسمت های مختلف پوشاک زرتشتیان دوخته می گردد که عبارت اند از:

لچک

کلاهک بانوان زرتشتی است که پارچه ای سه گوش از پارچه های زری و مخمل و ابریشم است که با آستر دوخته می گردد، دو گوشه این لچک که در پشت سرقرار می گیرد از طریق قیطان به هم می پیوندند .

مکنا

که از پارچه ای رنگین تهیه می گردد که طول آن حدود 5/3 و عرض یک متر است و روی لچک استفاده می گردد .

شلوار بانوان زرتشتی

ساق های این شلوار از تکه های باریک و الوانی تشکیل می گردد که به یکدیگر دوخته شده است و روی آن گبردوزی انجام می گیرد. این شلوارها بسیار گشاد بود و بلند تا مچ پا که در کمر و مچ پا با بندی جمع می شده است.

پیراهن بانوان زرتشتی

برای تهیه این پیراهن از پارچه های خوشرنگ که تا زانو یا کمی زیر زانو و قد آن را به صورت عمودی از زیر سینه تا پایین است که با تکه های به صورت ترک و رنگارنگ ترکیب می نمایند و زرتشتی دوزی روی این ترک ها انجام می گرفته است. در حال حاضر از پارچه های متداول در بازار استفاده می گردد. در گذشته از پارچه های رنگارنگ ابریشم بهره برده می شد که از دست بافته های خودشان بوده و پارچه های روشن بافت چیت که اغلب از کشورهای روسیه و هند آورده می شد و بیشتر طرح های گل ریز داشتند. این تکه های ابریشم رنگی و پارچه های چیت یکی در میان کنار هم قرار می گرفته و دوخته می شدند که پارچه حاصل را تیر و سیخ می نامند.