انار شیطان جیرفت - مجله سیاران

بیشترین پراکندگی آن در خاورمیانه در دشت گلپرکی جیرفت در استان کرمان است که می توان آنرا ذخیره گاه ژنتیکی اصلی این گیاه معرفی نمود. جنوب استان کرمان با دارا بودن چهار ذخیره گاه گونه نادر انار شیطان بعنوان قلب فراوری این گیاه محسوب می گردد. درخت گل پرک که به زبان فارسی به نام های گل پرک و انار شیطان معروف است از نظر دارویی، صنعتی، زیست محیطی، فضای سبز، کنترل فرسایش و ژنتیکی اهمیت ویژه ای دارد و از نظر دارویی از پوست، برگ، میوه و دانه این گیاه استفاده های فراوان می گردد.

گل پرک از نظر ژنتیکی گونه ای نادر در کشور مان است که به علت استفاده از شاخ و برگ برای تعلیف دام ها، سوخت چوب و زغال و بعضی خواص دارویی آن از یک طرف و رشد کند و امکان تنو نسل کم آن از طرف دیگر رو به نابودی و انقراض است.

جنگل انار شیطان دلفارد جیرفت با پنجاه هکتار از بزرگترین ذخیره گاه های این گونه کمیاب در ایران است که در فصل گل دهی جلوه ای زیبا را در ورودی منطقه نمونه توریستی دلفارد به نمایش می گذارد. روستای میجان جبالبارز جیرفت نیز تنها روستای ایران است که طبیعت گُلِپرَکی (انار شیطان) در کوچه باغهای این روستا خودنمایی می نماید و مردم این روستا با این طبیعت زیبا همسایه هستند.

دره دلفارد از منطقه ها توریستی ایران در جنوب استان کرمان است که در نزدیکی جیرفت واقع شده است. این منطقه آب و هوایی مدیترانه ای دارد و مملو از باغهای بزرگ مرکبات به خصوص پرتقال است. در این دره انواع درختان گرمسیری و سردسیری در کنار هم رشد می نمایند که این امر بر زیبایی منطقه افزوده است. دره دلفارد بعلاوه بزرگترین ذخیره گاه جنگلهای انار شیطان است که به علت گل دهی این درختان، یکی از زیباترین منظره ها طبیعی را در این دره می توان دید. تا به امروز هجده رویشگاه انار شیطان یا گل پرک با وسعت بیش از صد و بیست هکتار در منطقه جنوب کرمان شناسایی شده است.

جاده های مرتفع و پیچ در پیچ دره دلفارد و روی کوههای منطقه مملو از بوته های بادام کوهی است که در نهایت یکی از زیباترین منظره ها طبیعی استان کرمان را تشکیل می دهد. دلفارد به سرزمین آبشار ها نیز معروف است، وجود چندین آبشار متوالی که هر کدام در بالادست دیگری است به زیبایی این طبیعت افزده است، این آبشارها که حوضچه های آبریز آنها به گلم های دختر کش معروف هستند هر هفته و در ایام تعطیل هزاران توریست را به خود جذب می نماید.

انار شیطان یکی از گونه های درختی بسیار با ارزش است که با توجه به ارزش منحصر به فرد اکولوژیکی، مالی و دارویی و بعلاوه سخت بودن تکثیر و زادآوری آن باید در راستای حفاظت از این منبع مهم ژنتیکی برنامه ریزی و مدیریت درست صورت بگیرد.

گفتنی است که عکس درخت انار شیطان در کتاب THE BEAUTY OF TREES (زیبایی درختان) به وسیله انتشارات Quercus لندن چاپ و منتشر شده است. مولف این کتاب به نام Michael Jordan صد درخت زیبای دنیا را با عکس و توضیحات در خصوص ویژگیهای درخت، رویشگاه و…

معرفی نموده است.

در این مطلب می خوانید :

نام علمی

انار شیطان، سمنگ، پرپوک با نام علمی Tecomella undulata گونه ای درخت کوچک از تیرهٔ پیچ اناریان است. در ایران این درختچه را با نامهای محلی گلپرک، پرپوک، سمنگ، سونگ، حمید، فرفار و ساج بیابان نیز می شناسند.

پراکندگی جغرافیایی

انار شیطان از زیباترین درختان گل دهنده دنیا و بومی هندوستان و جنوب آسیا بویژه منطقه ها گرمسیری و نیمه گرمسیری است. این گیاه از گونه های مهم منطقه ها بیابانی و خشک در جنوب ایران است که در استان های فارس، بوشهر، خوزستان و هرمزگان به صورت توده های کوچک نسبتاً خالص پراکنده است. در سیستان و بلوچستان نیز در شهرستان های قصرقند، فنوج و ایرانشهر رشد می کند. این گیاه با نام محلی چه درخت در استان کهگیلویه و بویر احمد با پراکندگی بسیارکم و محدود نیز می روید. بعلاوه یکی از منطقه های که انار شیطان در آنجا وجود دارد، دهستان هنگام از توابع شهرستان قیروکارزین استان فارس است که به نان سمنگ مشهور است و در زمین های زراعی دهستان هنگام به تعداد محدودی وجود دارد، در گذشته به محلی که این درخت بصورت انبوه وجود داشته تل سمنگی می گفتند. جنگلی به نام گلپرکی دلفارد در جیرفت از رویشگاه های معروف آن در ایران است.

کاربرد دارویی و گیاهی انار شیطان

انار شیطان درختی بسیار مقاوم به خشکی، یخ زدگی و آتش سوزی است و برگ های آن خوراک دام را تشکیل می دهد. این گونه نادر از نظر صنعتی از جمله درختانی است که چوب هایی زیبا و مقاوم با تراکم بسیار زیاد و قابلیت استفاده در صنعت چوب دارد. چوب انار شیطان حاوی مواد لاپاکول بوده که دارای خاصیت ضد قارچ و موریانه است و برای فراوری مبلهای بسیار گران قیمت، اسباب بازی و وسایل خاص و لوکس استفاده میگردد.

پوست این نوع درخت خواص دارویی دارد و بذرهای آن برای درمان جراحت و ورم های چرکی بکار می رود. بعلاوه درمان بعضی بیماریها مانند لکه های سفید روی پوست، بزرگی طحال و نیز سفلیس با این گیاه امکانپذیر است. پوست درخت گل پرک دارای مواد آرامبخش و مقوی قلب بوده و ساقه های این درخت دارای خواص ضد باکتریایی، محافظت نماینده کبد و ضد درد یا مسکن است. برگ های آن حاوی اسیدهای اولینولیک، اوروسولیک و بتولینیک هستند که در طب سنتی از این گیاه برای درمان بی اختیاری ادرار، بزرگی طحال، سوزاک و بعضی بیماری های پوستی و کبدی و از دانه های آن برای جلوگیری از آبسه استفاده می گردد.

اهمیت زیست محیطی

انار شیطان از نظر زیست محیطی پناهگاه مناسبی برای بسیاری از جانوران منطقه ها خشک و حشرات نادر است و قسمتی از آشیانه اکولوژیک آنها را تشکیل می دهد، بعلاوه یک منبع ژنتیکی کمیاب است که پراکنش آن فقط در بعضی قسمت های شمال غرب هندوستان، جنوب پاکستان، عربستان و جنوب ایران گزارش شده است. درخت گل پرک از نظر فضای سبز، گونه ای مقاوم به خشکی و سازگار با شرایط خشک و نیمه خشک ایران است که در زمان گل دهی بسیار زیبا بوده و شکل تنه و آرایش شاخسارهای آن به قدری مجذوب کننده است که در لیست زیباترین درختان دنیا در آمده است. انار شیطان از نظر کنترل فرسایش به خوبی در اراضی شنی و فرسایش پذیر دامنه ها رشد نموده و شنهای روان را تثبیت می کند. بر اساس آنالیز ها و مشاهدات محققان از زیستگاه های آن در سطح کشور، توانایی و استقرار کنترل فرسایش خاک به وسیله درخت گل پرک گزارش شده است. گیاه انار شیطان با توجه به مقاومت زیاد به خشکی و آتش سوزی گزینه مناسبی برای کنترل جنگل زدایی و توسعه جنگل در منطقه ها خشک و نیمه خشک است، بعلاوه گل پرک از نظر ژنتیکی گونه ای نادر است که متاسفانه بعلت استفاده نامناسب در ایران رو به انقراض است.

انار شیطان بین 50 تا 150 سانتیمتر ارتفاع دارد. 4 تا 12 متر دارد. برگهای تقریباً همواره سبز انار شیطان متقابل باریک و کشیده با کناره های صاف است. گلهای آن درشت بی بو و سرخ رنگ یا زرد مایل به قرمز و درازای جام گلها 4 تا 7 سانتیمتر که دارای شهد شیرین است. میوه باریک و دراز آن 20 سانتیمتر طول دارد. پرچمها از جام گل بلند تر، کیسه های بساک دو حجره ای با حجره های واگرا، میوه کپسول خورجین مانند، خطی طویل، دوحجره ای، دو دریچه ای، تقریباً فشرده است و دانه ها در جهت عرضی بالدار، بالها ضخیم و در نهایت با لبه ای تا حدودی غشایی است. در طی سال بدون احتیاج به آبیاری و فقط با رطوبت محیطی و آبی که حاصل از بارندگی های فصلی است می تواند به حیات خود ادامه دهد. شب هنگام که در منطقه ها کویری به ویژه در زمستان سرمای شدیدی حاکم می گردد، این گیاه مقاوم است. این گونه در بعضی از منطقه ها خشک و بیابانی کشور جزو تک گونه ها محسوب می گردد. این گیاه با روش های مختلف تکثیر می گردد ولی چون احتیاجهای اکولوژیک خاصی از نظر رطوبت و نوع خاک دارد، تکثیر مصنوعی آن به راحتی انجام پذیر نیست که این مسئله سبب می گردد زادآوری و بقای این گیاه دچار مشکل گردد.

گیاه روی خاک های شنی تا شنی -لومی سفید و نیز سنگلاخ های بستر رودخانه می روید. pH خاک برابر 5/7 و EC آن 3/1 دسی زیمنس بر متراست. اندازه عناصر میکرو، ماکرو و کربن آلی در خاک کمتر از اندازه استاندارد است. انشعابات ریشه ای طویل و متعدد آن، گیاهان نو را به وسیله تکثیر رویشی حتی در فاصله سی متری یا بیشتر ایجاد می کند. گل آذین خوشه گرزن، گل ها بی بو، پیش پرچم، پرچم ها هترومورف دارای استامینود و دگرگرده افشان، دارای گلپوش پیوسته و در وسط ساختار ترشحی دیسکی دارد که حدود یک میلی لیتر مایع بی رنگ یا بنفش ترشح و در جلب گرده افشان ها موثر است.

تهدیدات

به علت سیلاب ها و نیز شنی بودن خاک، با شستشو و کنده شدن خاک، عناصر شسته شده، سیستم ریشه ای آشکار و در معرض خطر عوامل محیطی قرار می گیرند. فقدان تشکیل دانه، تکثیر رویشی کم و از از بین رفتن گیاهک های ایجاد شده به وسیله تکثیر رویشی بعلت چرای دام ها و خشکی یا گرمای زیاد، خطر تهدید آن را افزایش و احتیاج به حفاظت و تکثیر را جدی تر می کند.

نه تنها جلوگیری از فرسایش ژنتیکی این گونه نادر از نظر حفظ ذخایر ژنتیکی جنگلی موجود در کشور از اهمیت زیادی برخوردار است، بلکه فراوری نهال های آن در سطح زیاد و توسعه سطح زیر کشت آن به منظور استفاده از درخت انار شیطان در صنایع داروسازی، صنعت چوب، کنترل فرسایش، زیباشناسی و فضای سبز لازم است.

مشخص موانع موجود برای تکثیر این گونه، شناسایی عوامل تخریب رویشگاه های آن، مشخص احتیاجهای اکولوژیک، دامنه بردباری ژنوتیپ ها در برابر تنش های محیطی، ارزیابی تنوع ژنتیکی جمعیتهای به جای مانده، ارائه روشی برای تکثیر انبوه و سریع، مشخص مکانها یا سایتهایی برای استقرار این گیاه و ایجاد رویشگاه های نو از جمله مهم ترین گام ها و اولویتهای تحقیقاتی است که برای حفاظت از گونه بسیار باارزش انار شیطان در کشور باید مورد توجه قرار بگیرد. به این منظور نخستین و اساسی ترین گام در طرح جامع حفاظت از نابودی گونه های در معرض انقراض، شناخت روابط پیچیده آن با سایر موجودات و محیط اطراف آ نها و به عبارت دیگر مطالعات بوم شناسی آن است.

نحوه دسترسی به درختان انار شیطان

منطقه مدیترانه ای دلفارد جزء زیباترین منطقه ها استان کرمان می باشد که در بیست کیلومتری شهر جیرفت واقع شده است. از جیرفت به سمت دلفارد ابتدا به جنگل حفاظت شده گلپرک می رسیم.

منبع:سیـری در ایـران