نجف دریابندری و آنچه برایمان به یادگار گذاشت - مجله سیاران

از دریابندری که یاد می کنند، پیش از هرچیز حتی ترجمه، به هنر نویسندگی او به زبان فارسی پرداخته می گردد. عده ای معتقدند بهترین یادگار او همان کتاب مستطابی است که طی هشت سال کار و پژوهش با کمک همسرش درباره آشپزی و فرهنگ غذایی نوشته است. کتاب مستطاب آشپزی؛ از سیر تا پیاز نام نجف دریابندری را به عنوان گنجینه زنده بشری در میراث خوراک در فهرست حاملان میراث ناملموس (نادره کاران) به ثبت رساند.

اما در کنار کارنامه پربار که همیشه وقت یاد درگذشتگان به سراغش می رویم، یاد کردن از دریابندری یک وجه جذاب دیگر دارد و آن هم خلقیات و زندگی شخصی اوست. این نویسنده و مترجم خوشنام را به خوش مشربی و مهمان نوازی و دست پخت خوبش می شناسند. از محمد زهرایی مدیر فرهیخته نشر کارنامه تا محمد قاضی مترجم و احمد شاملو و ابراهیم گلستان و هوشنگ ابتهاج و… مهمانان و هم پیاله های نجف دریابندری و همسرش زنده یاد فهیمه راستکار بودند. شوخ طبعی و حاضرجوابی اش از او شخصیتی محبوب ساخته بود و با این وجود هیچ گاه حاضر نبود صراحتش را کنار بگذارد. هروقت که لازم می دانست، زبان به انتقاد تند هم می گگردد، خواه با صادق چوبک طرف باشد، خواه بهرام صادقی و اثر پرطرفدار ملکوت.

پیاله ای که با کتاب پر می شد

دریابندری در یک کلام، انسانی پذیرا بود و در هم سخن شدن و بازگو کردن خاطرات برای هیچ کسی کم نمی گذاشت. به همین خاطر است که تعداد قابل توجهی مصاحبه از او در دست داریم و از این مصاحبه ها و خاطره گویی ها کتاب هم چاپ شده است. شاید از کسی که سال هایی شیرین از عمرش را در زندان گذرانده و حتی به اعدام محکوم شده، انتظار نمی رود تا این اندازه گشاده رو باشد اما نجف دریابندری تا انتها عمر و دست کم تا آن وقت که ناخوش احوالی در پی سکته مغزی بر او عارض نشده بود، همان دریابندری خوش صحبت با حافظه ای پر از خاطرات رنگارنگ بود.

زندگی او مصادف با دورانی پرفراز و نشیب در تاریخ سیاسی ایران بود. سیاست، چندی هم به دلمشغولی او تبدیل شد که از بخت بد کارش را به حکم اعدام و سپس (با اعمال تخفیف مجازات) تحمل حبس کشاند. خودش می گوید: وقتی فهمیدم حالاحالاها از زندان رهایی ندارم، چند کتاب برای خودم جور کردم و چنین شد که در زندان بخش هایی از تاریخ فلسفه غرب برتراند راسل را ترجمه کرد. با همین ترجمه بود که دریابندری خود را به عنوان مترجمی زبردست معرفی کرد و بهانه دیدار او با خود راسل هم فراهم شد. دریابندری خاطره این دیدار را هم با قلم روانش بازگو کرده و ابتدا در روزنامه کیهان (1342) و سپس در کتابی شامل مجموعه مقالاتش با نام درعین حال منتشر کرد.

در باب ترجمه، دریابندری معتقد بود حاصل کار باید طوری باشد که مخاطب احساس کند با اصل اثر روبه روست نه ترجمه آن. از این بابت محمد قاضی را ستایش می کرد و ترجمه دون کیشوت او را کاری بزرگ می خواند. حال آن که خودش در یافتن معادل های فارسی به تناسب بافت کلام در اصل اثر توجه ویژه ای داشت و اوج هنر او را در این زمینه باید در ترجمه چنین کنند بزرگان ویل کاپی دید.

درباره این کتاب که ابتدا به صورت دنباله دار در مجله خوشه منتشر می شد، تا سال ها بعد از انتشار می گفتند دریابندری آن را از خودش سرهم کرده و اصولا ویل کاپی ای وجود ندارد! چرا که چنان زبان سلیس و نثر مرتبی را از ترجمه انتظار نداشتند و همان طور که خود دریابندری دوست داشت، بعید می دانستند با اصل اثر روبرو نباشند. (همین جا باید اشاره کنیم که اگر این کتاب را در کتابخانه خود یا احیانا پدر و مادرتان دیده اید، دست کم تا چاپ بعدی کتاب توسط نشر پرواز درمورد قرض دادنش به دیگران حسابی محتاط باشید. چون پیدا کردن نسخه چاپی این کتاب این روزها کار چندان آسانی نیست!)

هروقت صحبت از رمز و راز نویسندگی می شد، دریابندری می گفت سعدی بخوانید. نزدیکانش می گویند بوستان سعدی را که نمونه ناب نثر فارسی است، از بر داشت. قبل از این که آلزایمر گریبانگیرش گردد، می گویند قصاید خاقانی و قاآنی را از بر می خواند. از محمد زهرایی هم درباره عطش دریابندری به خواندن نقل شده که نجف بعد از این که مدتی مشغول نوشتن می شد، ناگهان می گفت خالی شدم و باید بخوانم و بعد دیوانه وار می خواند.

از طفل گریزپای مدرسه تا نجف دریابندری مترجم

اینکه چطور نجف دریابندری عرصه ترجمه را برای فعالیت اصلی اش برگزید، به کودکی و نوجوانی اش برمی گردد. از آن وقت که ناخدا خلف، پدر او در جوانی تصمیم گرفت به آبادان برود و پایلوت نفتکش ها گردد، گره خوردن زندگی این خانواده با نفت شروع شد. آبادان بعد از تاسیس پالایشگاهی که بزرگترین پالایشگاه جهان بود، رو به رونق بود و مهاجرت پدر نجف از بوشهر به آبادان مثل بسکمک از همشهریانش در آن دوره به دنبال رونق شهر و تجارت بین الملل صورت گرفت.

پدر نجف گرچه تحصیلات تخصصی نداشت و هیچ گاه به صورت رسمی زبان انگلیسی را نیاموخته بود، تبدیل به یکی از چهره های سرشناس شهر شد که اتفاقا مراودات زیادی با خارجی ها داشت. ناخدا خلف با اینکه نوشتن نمی دانست، تمامی امور را با انگلیسی زبان ها و حتی تاجران و ملوانان کشورهای دیگر مدیریت می کرد و تسلط مورد نیازش را در زبان های خارجی به سرعت به دست آورده بود. او کار خود را به صورت مستقل انجام می داد و هیچ گاه کارمند شرکت نفت نشد اما پسرش نجف بعدها به استخدام شرکت نفت درآمد.

نجف تحصیلات را نیمه کاره رها کرد اما دست کم تا آن وقت که از مدرسه دلزده شد، دانش آموز ممتازی بود. به خصوص در درس زبان انگلیسی شاگرد محبوب معلم سختگیر و تندخویی شده بود که بقیه دانش آموزان را به حال خود می گذاشت و تمام توجه و البته خشونتش را به او و یکی دیگر از شاگردان بااستعداد کلاس معطوف می کرد. به هر حال نجف مدرسه را به قول خودش به دلایل کاملا نامعلوم و ناگهانی کنار گذاشت و عشق و علاقه اش به زبان آموزی را در سینما پی گرفت. در آن زمان سینمای آبادان بسیار به روز بود و جدیدترین فیلم های انگلیسی با فاصله کمی روی پرده سینما ظاهر می شد. نجف به مدت یک سال با جدیت زبان انگلیسی را مطالعه می کرد و سینما رفتن برای او بخشی از فرآیند زبان آموزی بود. در همین یک سال پیشرفت او تا آن جا بود که خود انگلیسی زبان ها باور نمی کردند بدون زندگی در فرنگ به چنین مهارتی در صحبت کردن رسیده باشد.

سینما، تئاتر و نقاشی از دیگر علاقه مندی های نجف دریابندری بودند. نقاشی پرتره ای که دریابندری پس از درگذشت دکتر محمد مصدق از او کشیده، در کتاب خواب آشفته نفت دکتر محمدعلی موحد به چاپ رسیده و یکی از معروف ترین نقاشی های پرتره مصدق به حساب می آید.

بعد از آزادی از زندان، دریابندری با توشه ای که از زبان انگلیسی، فلسفه و البته بالا بردن مهارت آشپزی و دانش فرهنگ غذایی اندوخته بود، به سمت سرویراستاری انتشارات فرانکلین رسید. در این موسسه او نقش پررنگی در پروژه ترجمه و در دسترس قرار دادن آثار بزرگ جهانی غرب برای فارسی زبانان به عهده داشت و به این ترتیب نام خود را با خدمتی که به فرهنگ و زبان فارسی ارزانی داشت، ماندگار کرد.

از دریابندری ده ها کتاب چه در حوزه تالیف و چه ترجمه به یادگار مانده است. از آنجا که گزیده کار و باسواد بود، تقریبا همه این کتاب ها از آن جمله هستند که باید خواند. انتخاب از میان این کتاب ها آسان نیست؛ چرا که او از وداع با اسلحه همینگوی و گور به گور فاکنر تا سرگذشت هاکلبری فین مارک تواین ترجمه کرده و چندی هم به آثار برتراند راسل مشغول بوده است. همچنین ترجمه بیلی باتگیت دکتروف را هم در کارنامه اش به ثبت رسانده. به این ترتیب اگر بنا به توصیه مطالعه باشد، این فهرست باید بلندبالاتر از این حرف ها باشد. اما در اینجا ناگزیر تنها اشاره مختصری به چند ترجمه شاخص زنده یاد نجف دریابندری خواهیم داشت تا یادی باشد از او که نظیرش را این روزها کمتر بتوان یافت.

وداع با اسلحه، معرفی همینگوی توسط نجف دریابندری

دریابندری زمانی که هنوز در آبادان ساکن بود و گرد زندان به تنش ننشسته بود، ارنست همینگوی را با اثر تحسین شده وداع با اسلحه به فارسی زبانان معرفی کرد. پس از انتشار وداع با اسلحه موجی از همینگوی دوستی بین مخاطبان کتاب ایران ایجاد شد و از این جهت دریابندری دست به کاری بزرگ زده بود. البته از آن جا که این اثر و بعضی داستان های یک گل سرخ برای امیلی فاکنر جزو اولین ترجمه های دریابندری بودند، بعدها خودش دست به تصحیح برد و نسخه تصحیح شده وداع با اسلحه را برای چاپ های بعدی به ناشر سپرد.

داستان وداع با اسلحه مربوط به زمان جنگ جهانی اول است و شخصیت اصلی آن ستوان فردریک هنری مشغول در بخش آمبولانس های ارتش ایتالیاست. این کتاب به لطف قلم همینگوی و شرح حوادث واقعی متاثر از تجربه خود همینگوی در جنگ و ارجاعات واقعی به تاریخ جنگ جهانی اول، در بسکمک از لیست های بهترین کتاب های قرن جا گرفته است. وداع با اسلحه با ترجمه دریابندری این طور شروع می گردد:

این کتاب با ترجمه نجف دریابندری توسط نشر نیلوفر به چاپ رسیده و می توانید آن را از خبرنگاران تهیه کنید.

تاریخ فلسفه غرب، توشه زندان دریابندری

واضح است که ترجمه متون تخصصی و به خصوص اگر در حوزه فلسفه هم باشد، کار سختی است که گرچه همگان کرده اند اما درواقع از هر کسی بر نمی آید. مترجم این طور آثار اولا باید خود بسیارخوان باشد و کمابیش فلسفه بداند و ثانیا باید به زبان مقصد تسلط فوق العاده ای داشته باشد تا قادر باشد مقصود نویسنده را بیان کند. دریابندری این ویژگی ها را داشت و فرصت نامغتنمی را که در زندان برای خود فراهم کرده بود، صرف ترجمه تاریخ فلسفه غرب کرد. کتابی شامل سه بخش از هزاره اول قبل میلاد تا اواسط قرن بیستم که به آرای مهم ترین فلاسفه این دوران از دیدگاه راسل پرداخته و درواقع بازنویس سلسله درس های او در سال های 1940 تا 1943 است.

دریابندری ده سالی پس از ترجمه تاریخ فلسفه غرب در سفری به انگلستان با همسر اولش به دیدار راسل می رود و در این دیدار یک عکس یادگاری با امضای خود راسل برای انتشار در ترجمه فارسی از او می گیرد. شرح این دیدار را دریابندری در یک یادداشت نوشته که بعدها در کتاب در عین حال هم به چاپ رساند:

کتاب تاریخ فلسفه غرب را با ترجمه نجف دریابندری از انتشارات آوند دانش می توانید از خبرنگاران تهیه کنید.

بازمانده روز، برگردان ظرافت های زبانی

انتخاب های نجف دریابندری برای ترجمه همیشه هوشمندانه و اغلب جریان ساز بودند. به جرأت می توان گفت از میان کتاب های پرفروشی که چندین نسخه ترجمه از آنها را در بازار کتاب می توان پیدا کرد، ترجمه دریابندری همیشه بهترین گزینه است. پیش از آن که شهرت ایشی گورو با بازمانده روز تا این اندازه عالم گیر گردد و (به اعتقاد خیلی ها) جایزه نوبل را برایش به دنبال بیاورد، دریابندری این کتاب را به فارسی ترجمه کرده بود و در مقدمه تسلط ایشی گورو به نثر را ستوده بود.

داستان بازمانده روز درباره پیشخدمتی در یکی از خانواده های اشرافی انگلستان است که شروع به روایت خاطرات خود کرده است؛ حال آن که دیگر قرار نیست در استخدام کسی باشد اما همچنان همان لحن نوکرمآب خود را دارد. دریابندری خودش می گوید برای پیاده سازی این لحن در زبان فارسی دقت بسکمک به خرج داده است.

کتاب بازمانده روز را که توسط نشر کارنامه به چاپ رسیده، می توانید از خبرنگاران بخرید.

پیرمرد و دریا و جزوه همینگوی شناسی دریابندری

اثر دیگری که دریابندری از همینگوی ترجمه کرده، دست کم در ایران معروف ترین اثر اوست. دریابندری این بار با وسواسی بیش از آنچه در زمان ترجمه وداع با اسلحه به خرج داده بود، دست به ترجمه پیرمرد و دریا برده است. قطر بیشتر کتاب با ترجمه دریابندری نسبت به سایر نسخه ها و همچنین نسخه اصلی، در نظر اول توجه را جلب می کند و علتش درواقع جزوه تمام وکمالِ همینگوی شناسی است که دریابندری با عنوان ارنست همینگوی: یک دور تمام به ابتدای کتاب ضمیمه کرده است. به خصوص در روزگاری که اینترنت ابزار در دسترسی نبود، این مقدمه بسیار طولانی مترجم در ابتدای کتاب بهترین منبعی بود که مخاطب فارسی زبان می توانست از طریق آن با ارنست همینگوی آشنا گردد.

دریابندری در این مقدمه نوشته است:

داستان کتاب درباره سانتیاگو، پیرمرد ماهیگیری است که در لحظه شروع داستان 84 روز است که نتوانسته ماهی صید کند. او تصمیم می گیرد شاید یک بار برای همیشه خود را در مبارزه با زندگی رودرو کند. این تصمیمی است برای مرگ و زندگی و داستان درواقع شرح این مبارزه میان یک پیرمرد و طبیعت قدرتمند است. این کتاب توسط انتشارات خوارزمی به چاپ رسیده و از سایت خبرنگاران قابل خریداری است.