آشنایی با دستگاه سه گاه - مجله سیاران

خبرنگاران | سرویس فرهنگ و هنر - موسیقی ایرانی دارای هفت دستگاه با نام های شور، سه گاه، همایون، چهارگاه، نوا، راست پنجگاه، ماهور و پنج آواز به نام های ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی، اصفهان است. یکی از علت های این طبقه بندی تفاوت در حالات شنیداری و احساسی متفاوت یا متمایزی است که شنونده با شنیدن هرکدام از این دستگاه ها یا آواز ها احساس می کند. یکی از دلایل اصلی ایجاد این حالات متفاوت در شنونده، کوک متفاوت در ساز است و عامل اصلی دیگر آن، غالب بودن اجرا و بیان و تاکید یک نت خاص هنگام اجراست. قبل از بررسی و معرفی دستگاه سه گاه بهتر است با کلمه دستگاه در موسیقی بیشتر آشنا شویم.

تعریف دستگاه و آواز

واژه دستگاه از زمان دوره قاجار در موسیقی ایرانی رواج یافته است و تا قبل از آن به جای دستگاه از واژه مقام استفاده می کردند. دستگاه از دو کلمه دست و گاه تشکیل شده است. در موسیقی قدیم ایران، گاه به معنای پرده ساز بوده است؛ بنابراین دستگاه یعنی چگونگی قرار دریافت انگشتان دست بر روی پرده های ساز که در هر قطعه یا آهنگ یا نغمه شکل خاص خود را داشته است.

موسیقی امروز ایران شامل تعدادی آهنگ یا لحن است. این تعداد آهنگ که به طور متوسط بین 200 تا 400 عدد هستند، در اصطلاح موسیقی امروز گوشه نامیده می شوند و بر حسب مشابهت های ساختاری و فنی و حس و حال موسیقایی در هفت مجموعه بزرگ به نام دستگاه و پنج مجموعه کوچک به نام آواز تقسیم شده است.

تفاوت آواز با دستگاه در تعداد گوشه هاست، به طوری که تعداد گوشه های آواز کمتر از یک دستگاه است. همچنین از نظر حالت و نت های شاهد و ایست تفاوت هایی با هم دارند. آواز های ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی از متعلقات دستگاه شور (به دلیل یکسان بودن کوک این آواز ها با دستگاه شور) و آواز اصفهان از متعلقات دستگاه همایون (به دلیل یکسان بودن کوک این آواز با دستگاه همایون) هستند.

دستگاه سه گاه

در کتاب های قدیمی موسیقی ایرانی به کلمات یگاه، دوگاه، سه گاه، چهارگاه و پنجگاه بسیار اشاره شده است. دستگاه سه گاه نیز همان طور که از نامش پیداست، یکی از نغمه های قدیمی ایران است. برخی این آواز را مخصوص ترک ها می دانند، از طرفی دیگر این آواز میان اهالی آذربایجان و قفقاز نیز متداول است. سه گاه دارای فراز و فرود های جالبی است در گوشه ای مانند درآمد کاملا محکم و قوی و در عین حال ظریف است و در گوشه ای مانند مویه حزن و اندوه فراوان دارد، گویی که بچه ای ناله کرده و ذجه می زند؛ در گوشه ای مانند مخالف هم علاوه بر حزن پنهان دارای صلابت و قدرت است و نوعی التماس توام با وقار در برابر معشوق را نشان می دهد.

حس و حال دستگاه سه گاه

دستگاه سه گاه، بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه توام با امیدواری، مناسب است. نغمه های آوازی موجود در سه گاه، بسیار غم انگیز هستند، در آن حد که ناله های جانسوز آن به عمق وجود آدمی نفوذ کرده و بنیاد آن را از جا می کند. حال و هوای دستگاه سه گاه راز و نیاز عاشقان دور از هم یا بیچارگی بی نوایان را بیان می کند.

برخی از آواز های سه گاه علاوه بر حالت حزن و اندوه حالتی حماسی به خود می گیرد که شعر های این گوشه را معمولاً از اشعار شاهنامه انتخاب می کنند (مانند گوشه رجز).

قابل ذکر است که نغمه های شاد فراوانی نیز در این دستگاه ساخته و اجرا شده اند که می توان به آهنگ گل اومد بهار اومد ساخته مجید وفادار با شعری از بیژن ترقی اشاره کرد.

باید خاطرنشان کرد که حالت این دستگاه در همه جا ثابت نیست و به ویژه در گوشه مخالف، حال و هوایی بسیار باشکوه دارد.

نحوه ساختن یک گام سه گاه

برای ساختن گام سه گاه باید درجه پنجم گام شور را ربع پرده کم کنیم، در آن صورت وارد گام سه گاه می شویم. فرض کنید ما در شور در نت لا هستیم، اگر درجه پنجم را که نت می است تبدیل به می کرن کنیم، ملودی ما حالتی پیدا می کند که آن را سه گاه می نا مند.

ویژگی های گام سه گاه

• سه گاه گامی مستقل دارد که نه به گام بزرگ و کوچک شبیه است و نه با شور و همایون ارتباط دارد.
• این گام دارای دانگ های نامساوی است.
• از آنجا که تناسب فواصل درجات سه گاه با درجات گام چهارگاه تا حدودی مساوی است؛ لذا اغلب گوشه های معروف چهار گاه در سه گاه نیز نواخته می شوند. مثل گوشه های زابل، حصار، مخالف، مغلوب و مویه.
• درجات مهم گام سه گاه عبارتند از: درجه یک (تونیک)، درجه سوم (شاهد) و درجه پنجم (نمایان) که درجه سوم مهم تر از بقیه درجات است.

نام گوشه های مهم دستگاه سه گاه

نغمه، کرشمه، زنگ شتر، زنگوله، بسته نگاربسته، مویه، حزین، شاه خطایی یا ختایی (حدی) تخت طاقدیس، رجز یا پهلوی.

توضیح برخی گوشه های مهم دستگاه سه گاه

• درآمد: معمولاً همه دستگاه ها با گوشه ای به نام درآمد که نشان دهنده حالت دستگاه است شروع می شوند که نوازنده و خواننده را برای ورود به حال و هوای دستگاه آماده می کند. به همین دلیل نام دیگر آن گشایش است. نت شاهد درآمد همان درجه اول گام است.
• زابل: گوشه زابل بر درجه سوم گام تاکید دارد. به عبارت دیگر نت شاهد آن درجه سوم است. از گوشه زابل این دستگاه به راحتی می توان به آواز افشاری و گوشه شهناز شور رسید.
• مویه: گوشه مویه بر درجه پنجم گام تاکید می کند و حالتی مانند شور دارد.
• مخالف: گوشه مخالف، بر درجه ششم گام تاکید دارد و حالت آن با دیگر گوشه های سه گاه متفاوت است. می توان از این گوشه برای مرکب خوانی به اصفهان نیز استفاده کرد.

در سرانجام قطعه چهارمضراب مخالف سه گاه اثر استاد فرامرز پایور را با هم می شنویم:

کد مولتی مدیا

دانلود

فیلم اصلی